แนวคิดการสอนเรื่องการดูแลรักษาหนังสือ

หนังสือเป็นของที่มีค่าสำหรับเด็กและทุกคน ในสังคมไทยให้ความสำคัญกับหนังสือเป็นอย่างมาก เราได้รับการสั่งสอนกันมาตลอดว่าให้เคารพหนังสือว่าเป็นครูของเรา ทั้งนี้อาจเป็นเพราะว่าในสมัยก่อนหนังสือเป็นของหายากและมีราคาแพงมีคนไม่มากนักที่ได้ใช้หนังสือ แต่ปัจจุบันหนังสือเป็นสิ่งของธรรมดาที่ทุกคนสามารถเข้าถึงได้ หาได้ทั่วไปและมีราคาถูกกว่าแต่ก่อนมาก อย่างไรก็ตามการสอนให้เด็กรู้ว่าเราต้องดูแลและรักษาหนังสืออย่างดีที่สุดมิใช่เป็นเพียงแค่การเคารพหนังสือเยี่ยงครูหรืออาจารย์อย่างแต่ก่อน แต่เป็นการฝึกลักษณะนิสัยและระเบียบวินัยในชีวิตของเด็กอีกด้วย การสอนให้เด็กปฐมวัยดูแลและรักษาหนังสือนั้น สามารถทำได้หลายแนวทางด้วยกัน ตัวอย่างเช่น การผลิตหนังสือขึ้นมาเพื่อสอนเด็กโดยตรงเกี่ยวกับการใช้หนังสืออย่างถูกวิธีและผิดวิธี ในหนังสืออาจมีตัวอย่างของหน้าหนังสือที่เด็ก ๆ ได้ขีดเขียนลงไปด้วยสี วาดรูปเพิ่มลงไป บางหน้าอาจเปื้อนอาหารอย่างเช่นช็อกโกแล็ต หรืออาจมีบางส่วนที่เด็ก ๆ นำกาวและสติกเกอร์ไปติดไว้หรือบางหน้าอาจถูกฉีกออกไปทำให้ไม่สามารถอ่านได้ จากนั้นครูสามารถตั้งคำถามให้เด็กคิดเพื่อให้การเรียนรู้เกิดขึ้นบนความรู้สึกจริงทครูอาจต้องใช้ภาษาที่สามารถเข้าถึงความรู้สึกของเด็ก เป็นต้นว่า “เด็ก ๆ รู้ไหมว่าหนังสือจะรู้สึกอย่างไร?” “หนังสือคงเศร้ามากเลย” และ “เราจะทำอย่างไรให้หนังสือเพื่อนเรากลับมามีความสุขอย่างเดิม” เป็นการตั้งคำถามแบบปลายเปิด และต้องการจินตนาการในการตอบ จากนั้นครูให้เด็กช่วยกันคิดถึงวิธีที่จะดูแลและรักษาหนังสือโดยสามารถระดมความคิดบนทีชาร์ต (T-chart) ที่เตรียมไว้ โดยแยกระหว่างสิ่งที่ถูกต้องหรือควรทำกับสิ่งที่ไม่ถูกต้องหรือไม่ควรทำในการใช้หนังสือดังตัวอย่างตอไปนี้ ภาพ T-chart สำหรับระดมความคิดของเด็กในการใช้หนังสือ

ภาพ T-chart สำหรับระดมความคิดของเด็กในการใช้หนังสือ

ที่มา: ถ่ายเมื่อ 23 มกราคม 2561 ณ คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา

วิธีการสอนเด็กปฐมวัยให้ดูแลหนังสือแบบอื่น ๆ อาจมีอีกมาก ครูปฐมวัยควรคิดหาวิธีการสอนที่แปลก และเหมาะสมกับบริบทของตนเอง ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับประสบการณ์และความคิดสร้างสรรค์ของครูผู้นั้น ตัวอย่างเช่น จัดมุมหนังสือไว้โดยเฉพาะพร้อมกับสร้างบรรยากาศให้รู้สึกถึงความสงบและผ่อนคลายเมื่อเข้ามาที่มุมนี้ เด็กจะได้เรียนรู้เนื้อหาและซาบซึ้งกับเรื่องราวจากหนังสือที่ผู้เขียนต้องการสื่อสารได้มากขึ้น ครูต้องเก็บปากกาหรือสีต่าง ๆ ที่เด็กสามารถขีดเขียนได้ให้ไกลจากมุมหนังสือนี้เพื่อปองกันการขีดเขียนลงในหนังสือ กฎระเบียบต่าง ๆ แบบง่ายที่เด็กสามารถทำได้ก็ควรนำมาสอนเด็ก เช่น ต้องลางมือทุกครั้งก่อนเข้ามาในมุมหนังสือ ห้ามนำอาหารของขบเคี้ยวและเครื่องดื่มเข้ามาในเขตสงบนี้เพื่อป้องกันสิ่งสกปรกและน้ำมันที่ติดมือมาซึ่งจะทำให้หนังสือเสียหายได้ ยิ่งไปกว่านั้นครูจำเป็นต้องสอนเด็กถึงวิธีการหยิบจับหนังสือและการเปิดหน้าหนังสืออย่างถูกต้องเพื่อป้องกันการฉีกขาด เมื่อหนังสือเสียหายแล้วครูต้องบอกเด็ก ๆ ว่าครูรู้สึกเสียใจแต่เราจะซ่อมให้ดีขึ้น สุดทายครูและเด็กช่วยกันซ่อมหนังสือที่ชำรุดนั้นพร้อมกับสอนให้เด็กรู้จักใช้หนังสืออย่างเคารพ

การเล่านิทานกับเด็กปฐมวัย

หลักพัฒนาเด็กปฐมวัย ที่มา :https://sites.google.com/site/phathnakark

นิทานสำหรับเด็กมีวัตถุประสงค์หลัก เพื่อสั่งสอนเด็กโดยผ่านการดำเนินเรื่องที่สนุกสนานซึ่งในการเล่านิทานให้เด็กฟังนั้นคุณพ่อคุณแม่ควรเล่าด้วยน้ำเสียงที่มีความหลากหลาย เพราะในขณะที่เล่านิทาน ความรู้สึกในน้ำเสียงของพ่อแม่จะถูกถ่ายทอดไปสู่ตัวของเด็กด้วย หากเล่านิทานด้วยความรู้สึกตื่นเต้น เด็กก็จะรู้สึกตื่นเต้นตาม เราเรียกความรู้สึกนี้ว่า “ความรู้สึกร่วมกันระหว่างครอบครัว” จึงเปรียบเสมือนเป็นสายใยผูกพันระหว่างพ่อแม่และลูก แม้การเล่านิทานเพียง 15-20 นาทีต่อเล่ม จะเป็นช่วงเวลาสั้น ๆ แต่กลับได้ผลลัพธ์ที่ดีต่อลูกน้อยอย่างมากมาย (กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข 2550) กล่าวคือ ในขณะที่เด็กฟังนิทานก็จะได้รับการพัฒนาในด้านต่าง ๆ พัฒนาทักษะด้านการฟัง การพูด พร้อมทั้งสร้างจินตนาการ และฝึกสมาธิให้เด็กรู้จักจดจ่ออยู่กับเรื่องที่ฟัง ซึ่งพฤติกรรมเหล่านี้ถือเป็นพื้นฐานในการเตรียมความพร้อมด้านการอ่านหนังสือ และปลูกฝังนิสัยรักการอ่านให้แก่เด็กได้เป็นอย่างดี

นิทานช่วยส่งเสริมทักษะภาษาสำหรับเด็กปฐมวัย

การเล่านิทานสำหรับเด็ก ที่มา : https://suphawadeesite.wordpress.com

ในการส่งเสริมทักษะทางภาษาสำหรับเด็กนั้นสามารถทำได้หลากหลายวิธี เช่น การพูดกับเด็กด้วยภาษาง่าย ๆ หรือการมีปฏิสัมพันธ์กันผ่านการทำกิจวัตรต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน แต่วิธีที่ง่ายและสามารถเรียกความสนใจจากเด็กได้ดีที่สุดคือ “การอ่านนิทาน” ให้เด็กฟัง

จากการศึกษาในต่างประเทศ กลุ่มกุมารแพทย์ในประเทศสหรัฐอเมริกาได้คิดโครงการส่งเสริมการอ่านและนิสัยรักการอ่านในเด็ก โดยการจัดให้มีอาสาสมัครอ่านนิทานให้เด็กที่มาตรวจที่คลินิกสุขภาพเด็กดี ตั้งแต่อายุ 6 เดือน ถึง 5 ปีฟัง และจากโครงการดังกลาวพบว่า เด็กที่ฟังนิทานจะมีพัฒนาการทางคำศัพท์ และ การใช้ภาษาที่ดีขึ้น (รวิวรรณ รุ่งไพรวัลย์ 2556, 111) เพราะการอ่านหนังสือให้เด็กฟังนั้นจะช่วยให้เด็กได้เรียนรู้คำศัพท์ใหม่ ๆ และช่วยกระตุ้นจินตนาการให้แก่เด็ก ยิ่งพ่อแม่คุยหรืออ่านหนังสือให้ลูกฟังมากเท่าไหร ก็จะยิ่งเป็นการช่วยกระตุ้นพัฒนาการของเด็กมากเท่านั้น

สำหรับการเลือกอ่านนิทานให้แก่เด็กปฐมวัยนั้น ต้องคำนึงถึงความสนใจ การรับรู้ และความสามารถ ตามช่วงวัยของเด็กแต่ละคนเป็นสำคัญด้วย เพราะเด็กจะรับรู้นิทาน จากภาพที่มองเห็นและจากเสียงที่ได้ยิน โดยเด็กจะเริ่มรับรู้ความหมายในนิทานไปได้ทีละน้อยจนสามารถเชื่อมโยงกับภาพ และสิ่งที่ได้ยินให้เป็นเรื่องเดียวกันได้ ดังนั้นการเลือกนิทานที่จะนำมาเล่าให้แก่เด็กจึงเป็นเรื่องที่สำคัญ จากบทความเรื่อง การส่งเสริมทักษะภาษาสำหรับเด็ก ของ รวิวรรณ รุ่งไพรวัลย์ กล่าวถึงพัฒนาการทางภาษาของเด็กแต่ละช่วงวัยไวดังนี้

เด็กอายุ 0 – 1 ปี

เด็กวัยนี้จะมีความสนใจในระยะสั้นประมาณ 5-10 นาที นิทานที่เหมาะสมในวัยนี้ควรเป็นหนังสือภาพที่เป็นภาพเหมือนรูปสัตว์ ผัก ผลไม้ สิ่งของในชีวิตประจำวัน และเขียนเหมือนภาพของจริง มีสีสวยงาม ขนาดใหญ่ชัดเจน เป็นภาพเดี่ยว ๆ ที่มีชีวิตชีวา ไม่ควรมีภาพหลัง หรือส่วนประกอบภาพที่รกรุงรัง รูปเล่มอาจทำด้วยผ้าหรือพลาสติกหนานุ่มให้เด็กหยิบเล่นได้ เวลาเด็กดูหนังสือภาพ พ่อแม่ควรชี้ชวนให้ดูด้วยความรัก เด็กจะตอบสนองความรักของพ่อแม่ด้วยการแสดงความพอใจ ความสัมพันธ์ระหว่างเด็กและหนังสือภาพจึงส่งเสริมความสัมพันธ์ระหว่างพ่อแม่ลูกด้วย ในขณะอ่านนิทานให้เด็กฟังควรชี้ให้เด็กดูรูปภาพตาม และให้เด็กได้จับหรือเปิดหนังสือตามเนื้อเรื่องที่อ่านไปด้วย ก็จะเป็นการช่วยส่งเสริมทักษะทางภาษาของเด็กในวัยนี้เพิ่มมากขึ้น

เด็กช่วงอายุ 1 - 2 ปี

เด็กในวัยนี้จะมีส่วนร่วมในกิจกรรมต่าง ๆ ด้วยตนเอง และจะชอบในหนังสือที่ตนเองสนใจ ไม่ควรบังคับให้เด็กดูแต่หนังสือที่พ่อแม่ต้องการให้อ่าน ควรจะเป็นภาพเกี่ยวกับชีวิตประจำวัน สัตว์ สิ่งของ เด็กในช่วงนี้จะมีประสาทสัมผัสทางหูที่ดีมาก หากใช้หนังสือที่มีเทคนิคพิเศษต่าง ๆ เช่น หนังสือที่มีผิวสัมผัสหลากหลาย หนังสือที่มีภาพซ่อนอยู่ หรือหนังสือที่กดและมีเสียงก็จะช่วยเพิ่มการเรียนรู้ให้เด็กได้มากยิ่งขึ้น อีกทั้งเด็กในวัยนี้จะมีความสนใจในสิ่งต่าง ๆ เพิ่มขึ้นเป็น 15-20 นาที ดังนั้นในขณะที่อ่านนิทานให้เด็กฟัง ควรพูดเชื่อมโยงถึงสิ่งที่อ่านกับประสบการณ์ในชีวิตประจำวันของเด็กเพิ่มเติมเข้าไปก็จะช่วยทำให้เด็กได้ความรู้เพิ่มเติมมากขึ้น

เด็กอายุ 2 – 3 ปี

เด็กแต่ละคนจะเริ่มชอบต่างกัน แล้วแต่สภาพแวดลอมที่ถูกเลี้ยงดู การเลือกหนังสือนิทานที่เหมาะกับเด็กวัยนี้ ควรเป็นหนังสือนิทานหรือหนังสือภาพที่เด็กสนใจ ไม่ควรบังคับให้เด็กดูแต่หนังสือที่พ่อแม่ต้องการให้อ่าน หนังสือที่เหมาะสมควรเป็นภาพเกี่ยวกับชีวิตประจำวัน สัตว์ สิ่งของ เด็กเล็กในช่วงนี้ มีประสาทสัมผัสทางหูดีมาก หากมีประสบการณ์ด้านภาษา และเสียงที่ดีในวัยนี้ เด็กจะสามารถพัฒนาศักยภาพด้านภาษาและดนตรีได้ดี โดยเฉพาะช่วงอายุ 2 – 4 ปี เด็กมีความสนใจเสียงและภาษาที่มีจังหวะ เด็กบางคนจำหนังสือที่ชอบได้ทั้งเล่ม จำได้ทุกหน้า ทุกตัวอักษร เหมือนอ่านหนังสือออก เด็กอายุ 3 ปี มีจินตนาการสร้างสรรค์ อยากรู้อยากเห็น เข้าใจเรื่องเล่าง่ายๆ ชอบเรื่องซ้ำไปซ้ำมา ดังนั้น หากเด็กมีประสบการณที่ดีในช่วงเวลานี้ จะเป็นพื้นฐานในการสร้างนิสัยรักการอ่านของเด็กในอนาคต

เด็กช่วงอายุ 3 - 4 ปี

เด็กวัยนี้จะอยากรู้อยากเห็นสิ่งรอบตัวเกี่ยวกับธรรมชาติ เริ่มเข้าใจความแตกตางระหว่างความจริง กับเรื่องสมมติ เข้าใจในรูปแบบการอ่าน โดยอ่านจากซ้ายไปขวาและจากบนลงล่าง สามารถตอบคำถามจากนิทานได้ ดังนั้นนิทานที่เหมาะสมกับเด็กวัยนี้ควรเป็นนิทานที่เป็นเรื่องที่ยาวขึ้น แต่เข้าใจง่าย ภาพประกอบมีสีสดใส มีตัวอักษรบรรยายเนื้อเรื่องไม่มากเกินไป มีขนาดใหญ่พอสมควร เพราะเด็กในวัยนี้สามารถเชื่อมโยงสัญลักษณ์ตัวพยัญชนะ กับเสียงสระได้แล้ว และหนังสือที่เป็นคำคล้องจองก็จะช่วยพัฒนาทักษะด้านภาษาของเด็กในวัยนี้เพิ่มยิ่งขึ้น (รวิวรรณ รุ่งไพรวัลย์ 2556, 111-112)

เด็กอายุ 4 – 6 ปี

เด็กวัยนี้มีจินตนาการสร้างสรรค์ อยากรู้อยากเห็นสิ่งรอบตัวเกี่ยวกับธรรมชาติ และสิ่งแวดลอมว่าสิ่งนี้มาจากไหน ทำไมจึงเป็นเช่นนั้นเช่นนี้ เริ่มเข้าใจความแตกตางระหว่างความจริงกับเรื่องสมมุติ นิทานที่เหมาะสมกับเด็กวัยนี้ควรเป็นนิทานที่เป็นเรื่องที่ยาวขึ้น แต่เข้าใจง่าย ส่งเสริมจินตนาการ และอิงความจริงอยู่บ้าง เนื้อเรื่องสนุกสนานน่าติดตาม มีภาพประกอบที่มีสีสันสดใสสวยงาม มีตัวอักษรบรรยายเนื้อเรื่องไม่มากเกินไป และมีขนาดใหญ่พอสมควรใช้ภาษาง่ายๆ การอ่านนิทานให้เด็กฟังพร้อมกับชี้ชวนให้เด็กดูภาพในหนังสือประกอบ จะเป็นการสร้างจินตนาการสร้างสรรค์ ซึ่งเป็นพื้นฐานสำคัญของพลังเรียนรู้จากการอ่านหนังสือ หากเด็กพบว่าเด็กชอบหนังสือเล่มใดเป็นพิเศษ ก็จะให้พ่อแม่อ่านซ้ำไปมาทุกวันไม่เบื่อ ดังนั้นพ่อแม่ควรอดทนเพื่อลูก เด็กบางคนจำข้อความในหนังสือได้ทุกคำ แม้ว่าจะมีคำบรรยายยาว ได้ทั้งเล่ม ซึ่งจะเป็นประโยชน์มากต่อพัฒนาการด้านภาษาของเด็ก

ดังนั้น หลักสำคัญของการส่งเสริมพัฒนาการทางภาษาของเด็ก สามารถทำได้ง่าย ๆ โดยการมีปฏิสัมพันธ์สื่อสารร่วมกันกับเด็กตามพัฒนาการของแต่ละช่วงวัย (รวิวรรณ รุ่งไพรวัลย์ 2556, 112) หรือผ่านการทำกิจกรรมต่าง ๆ ร่วมกันที่เกี่ยวข้องกับการใช้ภาษา เช่น การอ่านนิทาน การพูด การฟัง ก็จะเป็นการช่วยเสริมพัฒนาการทางสติปัญญา การเรียน อารมณ์ และสังคมของเด็ก ช่วยให้เด็กเติบโตขึ้นเป็นผู้ใหญ่ที่มีประสิทธิภาพต่อไปเด็กจะได้รับประโยชน์Jอะไรจากการฟังนิทาน

1. การส่งเสริมพัฒนาการทางด้านร่างกาย การเปิดโอกาสให้เด็กมีส่วนร่วมในกิจกรรมการเล่านิทาน จะช่วยให้เด็กได้เคลื่อนไหวส่วนต่าง ๆ ของร่างกายซึ่งเป็นการพัฒนาทางด้านกล้ามเนื้อใหญ่ เช่น การเล่านิทานประกอบการแสดงบทบาทสมมติเรื่อง ลูกหมูสามตัว หนูนอยหมวกแดง นอกจากนี้ ขณะที่เล่านิทาน ด้วยการใช้หนังสือภาพประกอบ การที่พ่อแม่ใช้นิ้วชี้ไปที่ภาพหรือตัวหนังสือในนิทานทำให้เด็กได้มองตาม เป็นการฝึกฝนการใช้ประสาทสัมผัสทางด้านสายตาของเด็กได้อีกด้วย

2. การส่งเสริมพัฒนาการทางด้านอารมณ์จิตใจ ในขณะที่เด็กฟังนิทานเด็กจะมีความสนุกสนาน เพลิดเพลิน ทำให้เด็กมีความสงบ สุขุม และเยือกเย็น ทำให้มีสมาธิหรือขยายช่วงความสนใจได้ยาวนานขึ้น จากความตั้งใจในกิจกรรมการเล่านิทาน ทำให้เกิดการคิดจินตนาการ มีความกล้าแสดงออก ส่งผลต่อการสร้างความเชื่อมั่นในตนเอง ซึ่งส่งผลต่อพัฒนาการทางด้านอารมณ์

3. การส่งเสริมพัฒนาการทางด้านสังคม รูปแบบการเล่านิทานที่เด็กมีโอกาสสร้างปฏิสัมพันธ์ระหว่างผู้ใหญ่กับเด็กและเด็กกับเด็ก ทำให้เด็กเกิดการเรียนรู้ที่จะเข้าใจตนเองและเข้าใจผู้อื่นได้มากขึ้น เช่น การเล่านิทานประกอบการแสดงบทบาทสมมติที่ครูให้เด็กได้แสดงบทบาทสมมติเป็นกลุ่ม การเล่านิทาน ประกอบการเชิดหุ่น หรือการเล่านิทานประกอบการแสดงท่าทางประกอบ เทคนิคการเล่านิทานดังกล่าวส่งผลต่อการเปิดโอกาสให้เด็กได้ทำกิจกรรมร่วมกันเป็นกลุม ซึ่งลักษณะของกิจกรรมแบบกลุ่มนำไปสู่การพัฒนาทางดานสังคม นอกจากนี้สาระเนื้อหาในนิทานบางเรื่องยังส่งเสริมคุณธรรมทางสังคม เช่น การส่งเสริมความมีระเบียบวินัยจากการเล่านิทานเรื่อง ลูกหมีมีวินัย เป็นต้น

4. การส่งเสริมพัฒนาการทางด้านสติปัญญา นิทานช่วยส่งเสริมพัฒนาการทางดานสติปัญญาของเด็กได้อย่างชัดเจน เช่น การฟังนิทานจะช่วยให้เด็กได้พัฒนาทักษะทางด้านภาษา การฟัง การพูด การอ่าน และการเขียน การจดจำคำศัพท์ที่มีในนิทานเป็นการขยายประสบการณ์ของเด็กให้กว้างขวางมากขึ้น

นิทานช่วยส่งเสริมกระบวนการคิด

จากการวิจัยเรื่องสมองทำให้นักวิจัยเชื่อมั่นว่า การเล่านิทานจะช่วยให้เด็กพัฒนากระบวนการคิด การเชื่อมโยงเรื่องราว และการจัดระบบเรื่องราวได้ดียิ่งขึ้น เป็นการเพิ่มกระบวนการทำงานของสมองแก่เด็ก (ใบตอง 2554) การอ่านหนังสือให้เด็กฟังจึงมีความสำคัญต่อพัฒนาการของเด็กมาก ถ้าคุณพ่อคุณแม่อยากให้ลูกเป็นคนชอบอ่าน ชอบเขียน และเรียนเก่ง ก็ควรเริ่มต้นด้วยการอ่านนิทานให้ลูกฟังเป็นประจำ เพื่อสร้างทัศนคติที่ดีในการอ่านหนังสือให้แก่ลูกน้อย นอกจากนั้นแล้วนิทานยังมีประโยชน์ต่อลูกน้อยของเราอีกมากมาย จากบทความของ กิ่งกาญจน์ ทวีศักดิ์ เรื่อง ประโยชน์ของนิทาน สามารถสรุปได้ ดังนี้

1) นิทานช่วยปลูกฝังให้เด็กเป็นคนช่างคิด ช่างถามและช่างสังเกต มีความมั่นใจ ฉลาด กล้าแสดงความคิดเห็น คือ มีความฉลาดทั้งทางปัญญา (IQ) และฉลาดทางอารมณ์ (EQ) ด้วย

2) นิทานทำให้เด็กเรียนรู้ภาษาได้เร็วขึ้น เพราะการเล่านิทานเปรียบเสมือนเป็นการสอนภาษาไปในตัว เมื่อเด็กได้ยินได้ฟังรูปประโยค หรือการใช้ภาษา ก็จะทำให้เด็กเกิดทัศนคติที่ดีตอการเรียนภาษามากขึ้น

3) นิทานทำให้เด็กจับประเด็นและวิเคราะห์เรื่องราวต่าง ๆ ได้ดีขึ้น เพราะการเล่านิทานซ้ำ ๆ จนเด็กจำได้ทั้งเรื่องนั้น จะทำให้เด็กมองเห็นภาพรวมของเรื่องและจับประเด็นสำคัญจากเรื่องได้ง่ายขึ้น

4) นิทานช่วยให้เด็กเกิดจินตนาการ ในขณะที่พ่อแม่เล่านิทานนั้น น้ำเสียงที่ใช้เล่าเรื่องจะกระตุ้นให้เด็กเกิดจินตนาการเป็นภาพ ดังนั้น การเล่านิทานหลาย ๆ เรื่องจึงเป็นการสร้างจินตนาการใหม่ๆ ให้กับเด็กไป พร้อมกันด้วย

5) นิทานช่วยสร้างสมาธิให้แก่เด็ก เพราะช่วงเวลาในการเล่านิทาน เด็กจะตั้งใจฟังนิทานอย่างใจจดใจจ่อ ยิ่งเมื่อเล่านิทานที่มีความเหมาะสมกับช่วงวัยของเด็กด้วยแล้ว เด็กก็จะเข้าใจเรื่องในนิทานได้ง่ายขึ้น ถือเป็นการสร้างสมาธิให้กับเด็กอีกวิธีหนึ่ง (กิ่งกาญจน์ ทวีสวัสดิ์ 2554)

ดังนั้น จึงจะเห็นได้ว่า “นิทาน” ไม่ได้เป็นเพียงสิ่งที่ช่วยสร้างความสนุกสนานและความสุขให้แก่เด็ก เท่านั้น แต่ยังเป็นการปลูกฝังนิสัยรักการอ่านให้แก่เด็กอีกด้วย นิทานจึงไม่ใช่เรื่องไร้สาระที่ใช้หลอกเด็กไปวัน ๆ แต่กลับมีประโยชน์มากมายมหาศาล

นิทานช่วยส่งเสริมจินตนาการ

เด็กเป็นวัยที่มากด้วยโลกของจินตนาการอันกวางไกล ผู้ใหญ่มักจะเป็นผู้ถ่ายทอดเรื่องราวที่หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นเรื่องที่ตื่นเต้น เรื่องสนุกสนาน เรื่องเศร้าโศกเสียใจ เรื่องราวสะเทือนขวัญ เรื่องที่เกี่ยวข้องกับชีวิตหรือ สิ่งแวดลอม เราจึงควรทำความเข้าใจกับการจินตนาการของเด็ก เพื่อจะสามารถเล่าหรือแต่งนิทานเพื่อถ่ายทอดเรื่องราวต่าง ๆ อย่างสอดคล้องกับจินตนาการและความต้องการของเด็ก

การจินตนาการของเด็กพอจะแบ่งออกได้ดังนี้

1) จินตนาการแบบอิสระ คือจินตนาการที่เด็กไม่มีประสบการณ์รองรับเลย เด็กจะใช้ความคิดคำนึงเฉพาะตัวเป็นหลักในการตัดสิน และส่งผลต่ออารมณของตนเอง

2) จินตนาการแบบมิติสัมพันธ์ เป็นจินตนาการของเด็กที่สามารถเชื่อมโยงสิ่งที่เห็นหรือได้ฟังกับของที่เคยเห็นเคยฟังมาแล้ว แบ่งได้ 3 ขั้นตอนคือ

ขั้นที่1 คือเมื่อเด็กได้ฟังสิ่งใด หรือเห็นสิ่งใดล้วนนึกถึงสิ่งที่เคยเห็นมาก่อนหรือจินตนาการสิ่งที่เคยเห็นมาก่อน

ขั้นที่ 2 นอกจากเด็กจะเชื่อมโยงสิ่งที่ตนเห็นหรือได้ฟังกับอีกสิ่งหนึ่งแล้วเด็กยังจินตนาการไปถึงอารมณ์หรือความมีชีวิตชีวาของสิ่งนั้น ๆ ด้วย

ขั้นที่ 3 เป็นการจินตนาการไปถึงสิ่งเหนือจริง ของวิเศษ สิ่งมหัศจรรย์ จินตนาการขั้นนี้เป็นขั้นที่เด็ก ๆ ใฝ่ฝันอยากจะมีกันทุกคน จะสังเกตได้ว่า ถ้าเราบอกว่า "มีกบอยู่ตัวหนึ่ง" เด็ก ๆ ก็จะฟังเฉย ๆ แต่ถ้าบอกว่า "มีกบวิเศษอยู่ตัวหนึ่งสามารถพ่นไฟได้ด้วย” เด็ก ๆ ก็จะทำตาโตทีเดียว

นิทานกับความต้องการของเด็ก

ในเรื่องลักษณะทางจิตวิทยาเด็ก สาเหตุที่เด็ก ๆ ชอบฟังนิทานนั้น ไม่ใชเพราะนิทานมีโลกจินตนาการเท่านั้น แต่นิทานหลายเรื่องมีการสนองความต้องการของเด็ก ๆ แฝงอยู่ด้วย เด็ก ๆ มีความต้องการมากมายพอสรุปได้ดังนี้คือ

• ต้องการความรัก

• ต้องการให้คนอื่นสนใจ

• ต้องการให้ความรักแก่คนอื่น

• ต้องการเล่น

• ต้องการกิน

• ต้องการสิ่งวิเศษมหัศจรรย์

• ต้องการสิ่งสวยงาม

• ต้องการสิ่งลึกลับ

• ต้องการความขบขัน

จากความต้องการดังกล่าว ทำให้เราสามารถเลือกนิทานที่เหมาะสมและควรเล่าให้เด็กฟังได้ นิทานที่เหมาะสมและควรเล่าให้เด็กฟังนั้น ควรเป็นนิทานที่เปี่ยมด้วยคุณค่าทางเนื้อหาได้อรรถรส รูปแบบการใช้ถ้อยคำ สำนวนภาษา ความคิดสร้างสรรค์ ส่งเสริมคุณภาพ ยกระดับสติปัญญาและจิตใจ

การเลือกนิทาน

ผู้เล่าหรืออ่านนิทานให้เด็กฟัง จะต้องเลือกนิทานให้เป็น เพราะนิทานที่มีอยู่ทั้งหมด ไม่ใช่ว่าเด็กจะชอบทุกเรื่อง การเลือกนิทานควรพิจารณาสิ่งต่าง ๆ ดังตอไปนี้

1. นิทานเรื่องนั้นสนองความต้องการของเด็กได้มากน้อยเพียงไร

2. เรื่องเล่าควรจะเลือกให้เหมาะกับวัยต่าง ๆ ของเด็ก

3. เวลาที่ใช้ในการเล่าควรจะเหมาะสมกับช่วงระยะเวลาความสนใจและสมาธิในการฟังของเด็กวัยต่าง ๆ

4. เนื้อหาจะต้องมีสาระค่านิยม ความคิดสร้างสรรค์ ส่งเสริมคุณธรรมและจริยธรรม

5. มีเนื้อเรื่องสนุกสนานชวนติดตาม กระตุ้นจินตนาการของเด็ก

6. เป็นวรรณกรรมที่ดีทั้งโครงเรื่อง ลักษณะที่เด่นของตัวละคร การใช้ภาษาที่สร้างสรรค์ เป็นเรื่องที่ไม่เคยตาย (Timelessness)

7. ไม่ควรสร้างความขบขันบนความเจ็บปวดของคนอื่น และไม่ใช้ภาษาหรือปฏิบัติต่อเด็กในเชิงตำหนิติเตียนหรือดูหมิ่น

8. กล่าวถึงอารมณ์มนุษย์อย่างระมัดระวัง เสนอแนะวิธีการที่สร้างสรรค์แก่เด็กในการเผชิญกับความยากลำบากต่าง ๆ

การเตรียมตัวก่อนเล่านิทาน

ผู้เล่านิทานเมื่อเลือกเรื่องของนิทานให้เหมาะสมกับกลุ่มผู้ฟังและพอใจกับเนื้อเรื่องแล้ว ผู้เล่าจะต้องนำนิทานที่จะเล่ามาจัดเตรียมให้พร้อมก่อนจะดำเนินการเล่าดังนี้

1. ผู้เล่าจะต้องอ่านทบทวนเรื่องราวที่ผู้เล่าเลือกมาให้เกิดความคุ้นเคย เข้าใจ และรู้จักเรื่องที่เลือกมาได้เป็นอย่างดี เพื่อจะได้เกิดความราบรื่นตลอดขณะดำเนินการเล่า

2. ขั้นตอนการเล่า ผู้เล่าจะต้องพิจารณาในการนำเสนอการขึ้นต้นเรื่อง การเล่าเรื่องต่อเนื่องจนถึงกลางเรื่อง และการจบเรื่องให้ชัดเจน และน่าสนใจตามลักษณะเฉพาะของผู้เล่า

3. สื่อวัสดุอุปกรณ์ที่ใช้ในการเล่า ผู้เล่าจะต้องเตรียมและทดลองใช้ให้เกิดความชำนาญ และจัดระบบการใช้ตามลำดับก่อนหลัง

4. กิจกรรมประกอบการเล่านิทาน ผู้เล่าจะต้องเตรียมให้พร้อมและจะต้องเหมาะสมกับกลุ่มผู้ฟัง เช่น การร้องเพลงซ้ำ ๆ และง่าย คำพูดซ้ำ ๆ และง่าย การร้องขอให้ผู้ฟังมาช่วยร่วมแสดงหรือทำกิจกรรมด้วย ขณะดำเนินการเล่า

5. สถานที่เล่า ผู้เล่าจต้องพิจารณาตามความเหมาะสมให้พอดีกับกลุ่มผู้ฟังเพราะผู้เล่าจะต้องจัดเตรียมสื่อให้พอเหมาะกับการมองเห็น และการฟังของผู้เล่า นอกจากนี้ผู้เล่านิทานจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องอ่านนิทานซ้ำแล้วซ้ำอีก โดยออกเสียงดังๆและจะต้องอ่านจนขึ้นใจในเรื่องราว ถ้อยคำ และการดำเนินเรื่อง ถ้ากลัวติดขัดขณะทำการเล่า ผู้เล่าจะต้องบันทึกย่อเพื่อกันลืม

วิธีการเล่านิทาน

การเล่านิทานแบ่งได้ 5 วิธีได้แก่

1. เล่าปากเปล่า

2. เล่าโดยใช้หนังสือประกอบ

3. เล่าโดยใช้ภาพประกอบ

4. เล่าโดยใช้สื่อใกล้ตัว

5. เล่าโดยใช้ศิลปะเข้าช่วย

1. เล่าปากเปล่า ผู้เล่าต้องเตรียมตัวให้พร้อมเสมอ เพราะจุดสนใจของเด็กที่กำลังฟังนิทานจะอยู่ที่ผู้เล่าเท่านั้น วิธีเตรียมตัวในการเล่านิทานมีดังนี้

1.1 เตรียมตัวด้านเนื้อหาของนิทาน

อ่านนิทานที่จะเล่าและทำความเข้าใจกับนิทานเสียก่อน
จับประเด็นนิทานให้ได้ว่า นิทานที่จะเล่าให้อะไรแก่เด็กที่ฟัง
แบ่งขั้นตอนของนิทานให้ดี
การนำเสนอขั้นตอนของนิทานในขณะที่เล่า ไม่จำเป็นต้องเหมือนกับที่อ่าน เสมอไป
เพิ่มหรือลดตัวละครเพื่อความเหมาะสมในการเล่า ที่สำคัญผู้เล่าต้องสามารถปรับนิทานให้สอดคล้องกับความสนใจของเด็กได้ด้วย เพราะถ้าเห็นว่าเด็กกำลังสนุกสนานก็เพิ่มเนื้อหาเข้าไปได้

1.2 น้ำเสียงที่จะเล่า ผู้เล่าต้องมีน้ำเสียงที่น่าฟัง ซึ่งไม่จำเป็นต้องเป็นเสียงที่ไพเราะ และที่สำคัญที่สุด คือการเว้นจังหวะ การเน้นเสียงให้ดูน่าสนใจ ไม่ควรให้น้ำเสียงราบเรียบมากเกินไป เสียงเบาเสียงหนัก พูดเร็วพูดช้า ก็เป็นการบ่งบอกอารมณ์ของนิทานได้เช่นกัน

1.3 บุคลิกของผู้เล่านิทานต่อหน้าเด็กจำนวนมาก

ต้องมีบุคลิกที่นาสนใจสำหรับเด็ก คือ

ไม่นิ่งจนเกินไป
ไม่หลุกหลิกจนเกินไป
ต้องมีการเคลื่อนไหวที่เหมาะสมกับเนื้อหาของนิทาน
มีการแสดงท่าทางที่เหมาะสมกับเนื้อหาของนิทานอย่างพอเหมาะพอเจาะ
มีท่าที่ผ่อนคลายและดูเป็นกันเองกับเด็ก ๆ

1.4 เสื้อผ้าที่สวมใส ต้องเป็นเสื้อผาที่มั่นใจในการเคลื่อนไหว

1.5 บรรยากาศในการฟังนิทาน ต้องไม่วุ่นวายจนเกินไป อยู่ในสถานที่ที่สามารถสร้างสมาธิสำหรับคนฟังและคนเล่าได้เป็นอย่างดี

2. เล่าโดยใช้หนังสือประกอบการเล่า การใช้หนังสือประกอบการเล่านี้ หมายถึงการใช้หนังสือที่มีภาพประกอบ ผู้ที่จะใช้หนังสือภาพต้องมีการเตรียมตัวดังนี้

2.1 อ่านนิทานให้ขึ้นใจ เวลาเล่าจะได้เปิดหนังสือภาพให้สัมพันธ์กับเรื่องที่เล่า

2.2 ศึกษาความหมายของสีที่ใช้ประกอบภาพ เพราะหนังสือสำหรับเด็กมักจะใช้สีเป็น สื่ออารมณ์ของเรื่องด้วย

2.3 ศึกษาภาพประกอบที่เป็นปกหน้าปกหลัง เพราะบางเรื่องตอนเริ่มเรื่องอยู่ที่หน้าปก และตอนจบอยู่ที่ปกหลังก็มี

2.4 การถือหนังสือ ต้องอยู่ในตำแหน่งที่ผู้ฟังสามารถมองเห็นภาพประกอบได้อย่าง ทั่วถึง ถ้าผู้ฟังนั่งเป็นรูปครึ่งวงกลม ต้องมีการยกภาพให้มองเห็นทั่วทั้งหมด

3. เล่าโดยใช้ภาพประกอบ ภาพประกอบที่ใช้ในการเล่านิทานนี้ ไม่ใช่ภาพประกอบจากหนังสือนิทาน เราอาจเปิดภาพจากหนังสือให้เด็กดูพร้อมกับเล่าหรืออ่านก็ได้

4. เล่าโดยใช้สื่อใกล้ตัวหรืออุปกรณ์ประกอบการเล่า

4.1 การเล่าโดยใช้สื่อใกล้ตัว สื่อใกล้ตัวในที่นี้หมายถึง สื่อหรืออุปกรณ์ประกอบการ เล่านิทาน

4.2 การเล่านิทานโดยใช้อุปกรณ์ประกอบ ผู้เล่านิทานสามารถนำเอาวัสดุมา สร้างสรรค์ สร้างสื่อหรือหรือผู้เล่าจัดหาสื่อสำเร็จมาประกอบการเล่า เกิดเป็นนิทานเล่าประกอบสื่อ การเล่านิทานโดยมีอุปกรณ์ประกอบจะมีทั้งน้ำเสียงของผู้เล่า ลีลา ท่าทางของผู้เล่า และสื่อประกอบการเล่า สื่อที่ใช้ประกอบการเล่านิทานมีหลากหลาย

เทคนิคการเล่านิทาน

การเล่านิทานถือเป็นสื่ออย่างหนึ่งในการจัดการเรียนการสอนสำหรับเด็กปฐมวัย เทคนิคการเล่านิทาน อาจทำได้ดังนี้

1. ควรทำความเข้าใจกับเนื้อเรื่องนิทานที่จะเล่าเสียก่อนโดยจินตนาการออกมาเป็นภาพอ่านเรื่องช้าๆ เพื่อจับใจความ

2. ควรเลือกคำที่เป็นคำง่าย ๆ ที่เด็กฟังหรือนึกออก เป็นภาพในจินตนาการได้

3. เมื่อในเนื้อเรื่องมีตัวละครคุยกันให้ใช้บทสนทนา เพราะทำให้เด็กตื่นเต้นกว่า

4. เริ่มตนเรื่องให้ดีเพื่อเรียกร้องความสนใจ พยายามหลีกเลี่ยงการบรรยายและการอธิบายที่ไม่จำเป็น

5. การเล่าเรื่องควรใช้เสียงแบบสนทนากัน คือ ช้า ชัดเจน มีหนักเบา แต่ไม่ควรมี เออ อา ทีนี้

6. ขณะที่เล่านิทานควรจับเวลาให้ดี เว้นจังหวะตามอารมณ์ของเรื่อง เช่น ถ้าเนื้อเรื่องมีสิ่งเร้าใจก็พูดให้เร็วขึ้น ทำท่าจริงจัง

7. นิทานที่นำมาเล่าให้ยาวพอ ๆ กับระยะความสนใจของเด็กคือ ประมาณ 15–25 นาที สำหรับเด็ก ประถมศึกษา หรือเป็นคำก็จะประมาณ 1,000 คำ

8. เวลาเล่าต้องพยายามเป็นกันเองให้มากที่สุด ให้ความรักความสนิทสนมกับเด็กอย่างจริงจัง

9. เวลาเล่าควรมีรูปภาพ ประกอบ อาจเป็นหนังสือภาพ หุ่นสื่อการสอนอื่น ๆ จะช่วยให้เด็กสนใจยิ่งขึ้น

10. เวลาเล่าอย่าย่อเรื่อง่ให้สั้นมากจนเกินไปจนขาดความน่าสนใจไป และจะทำให้เด็กไม่รู้เรื่อง

11. จัดบรรยากาศของห้องให้เหมาะ เช่น อาจนั่งเล่ากับพื้น หรือเชิดหุ่นประกอบการเล่าหรืออาจจะไปเล่าใต้ต้นไม้นอกห้องเรียนก็ได้

12. อย่าแสดงท่าทางประกอบการเล่ามากเกินไปจะทำให้นิทานหมดสนุกพยายามเล่าให้เป็นไปตาม ธรรมชาติง่ายๆ และมีชีวิตชีวา

13. ขณะที่เล่าอาจให้เด็กได้มีส่วนร่วมในการเล่านิทานด้วยก็ได้ เช่น แสดงท่าตามเนื้อเรื่องแต่ไม่ควรจะให้บ่อยนัก

14. ขณะที่เล่านิทานสายตาของครูจะต้องมองกวาดดูนักเรียนได้ทุกคน อาจจะนั่งเป็นครึ่งวงกลมหรือนั่งกับพื้นก็ได้

15. ขณะที่กำลังเล่านิทาน ถ้าหากมีเด็กพูด หรือถามขัดจังหวะ ครูควรบอกให้รอจนกว่าจะจบเรื่อง

16. หลังจากการเล่านิทาน ควรเปิดโอกาสให้เด็กถามและวิพากษ์วิจารณ์ แต่ไม่ควรบังคับเด็กให้พูด ให้ถาม เพราะจะทำให้เด็กเสียความเพลิดเพลิน

17. หลังจากการเล่านิทานแล้วอาจจะให้เด็กได้แข่งขันกันตั้งชื่อเรื่องก็ได้เพื่อเป็นการส่งเสริมให้เด็กได้ติดตามและเพื่อความเข้าใจในเรื่องที่ครูได้เล่ามาแล้ว

18. ถ้านิทานเรื่องยาวครูอาจจะเล่าเป็นตอนๆ ก็ได้ เพื่อเป็นการเร้าให้เด็กอยากมาโรงเรียนไม่ขาดเรียนเพื่อมาฟังนิทานต่อจนจบเรื่อง

วิธีการเล่านิทานหรือเรื่องราวสำหรับเด็ก

เมื่อเลือกนิทานหรือเรื่องราวที่เหมาะสมกับวัยของเด็กได้แล้ว วิธีการเล่านิทานหรือเรื่องราวเพื่อให้เด็กเกิดความสนใจ ติดตามฟังเนื้อเรื่องจนจบ จำเป็นต้องทำให้เหมาะสมกับเรื่องที่เล่าด้วย การเล่านิทานที่นิยมมี 2 วิธี ดังนี้

1. การเล่าเรื่องปากเปล่า ไม่มีอุปกรณ์ : เป็นการเล่านิทานด้วยการบอกเล่าด้วยน้ำเสียงและลีลาของผู้เล่า ซึ่งมีรายละเอียดดังนี้

การขึ้นต้นเรื่องที่จะเล่า ควรดึงดูดความสนใจเด็ก โดยค่อยเริ่มเล่าด้วยเสียงชัดเจน ลีลาของ การเล่าช้า ๆ และเริ่มเร็วขึ้น จนเป็นการเล่าด้วยจังหวะปกติ
เสียงที่ใช้ควรดัง และเป็นประโยคสั้น ๆ ได้ใจความ การเล่าดำเนินไปอย่างราบรื่น ไม่ควรเว้น จังหวะการเล่านิทานให้นาน จะทำให้เด็กเบื่อ อีกทั้งไม่ ควรมีคำถาม หรือคำพูดอื่น ๆ ที่เป็น การขัดจังหวะ ทำให้เด็กหมดสนุก
การใช้น้ำเสียง สีหน้า ท่าทาง แสดงให้สอดคล้องกับลักษณะของตัวละคร ไม่ควรพูดเนือยๆ เรื่อย ๆ เพราะทำให้ขาดความตื่นเต้น
อุ้มเด็กวางบนตัก โอบกอดเด็กขณะเล่า หรือถ้าเล่าให้เด็กหลายคนฟัง อาจจะนั่งเกาอี้ให้เหมาะสมกับสายตาเด็ก
ใช้เวลาในการเล่าไม่ควรเกิน 15 นาที เพราะเด็กมีความสนใจในช่วงเวลาสั้น
ให้โอกาสเด็กซักถาม แสดงความคิดเห็น

2. การเล่าเรื่องโดยมีอุปกรณ์ช่วย เช่น สิ่งแวดลอมรอบตัวเด็กเช่น สัตว์ พืช วัสดุเหลือใช้ เช่น กล่อง กระดาษ กิ่งไม้ ภาพ เช่น ภาพพลิก หรือภาพแผ่นเดียว หุ่นจำลอง ทำเป็นละครหุ่นมือ หน้ากากทำเป็นรูป ละคร นิ้วมือ ประกอบการเล่าเรื่อง เป็นต้น